Παρόλο που στην ελληνική ιστοριογραφία έχει υπερτονιστεί η μάχη του Σαρανταπόρου στις 10 και 11 Οκτωβρίου 1912, η οποία στην ουσία άνοιξε το δρόμο για την απελευθέρωση της Δυτικής Μακεδονίας, εντούτοις η μάχη της Σιάτιστας ήταν αυτή που εδραίωσε την ελληνική κυριαρχία στην περιοχή μετά την νικηφόρα έκβασή της την 4η Νοεμβρίου του 1912.
Τα γεγονότα
Κατά την 3η Νοεμβρίου 1912, αφού είχε προηγηθεί η κατάληψη των Γρεβενών υπό τον Μπεκήρ αγά, σώμα αποτελούμενο από 1200 βαλαάδες και λιγοστούς χωροφύλακες και στρατιώτες του τουρκικού στρατού των Γρεβενών, επιχείρησε να καταλάβει τη Σιάτιστα η οποία απείχε 4 ώρες με τα πόδια από την Κοζάνη. Στο σώμα αυτό ενώθηκε δύναμη 1600 νιζάμηδων υπό τον Μεχμέτ πασά που ήρθε για να το ενισχύσει από την Φλώρινα και την Καστοριά. Σ’ αυτούς προστέθηκαν και 900 ένοπλοι μουσουλμάνοι βαλαάδες χωρικοί από την Ανασέλιτσα. Συνολικά η τουρκική δύναμη αριθμούσε 3700 άντρες. Η δύναμη αυτή κινήθηκε προς κατάληψη της Σιάτιστας έχοντας προς ενίσχυσή της και 2 ορεινά πυροβόλα. Η κατάσταση εξελισσόταν δυσμενώς για τις ελληνικές δυνάμεις.
Μέσα στη Σιάτιστα, όπου είχαν βρει καταφύγιο και ζεστή φιλοξενία, βρίσκονταν χιλιάδες γυναικόπαιδα από τα Γρεβενά και την Ανασέλιτσα (Βόΐο). Την άμυνα της πόλης είχε αναλάβει ο συνταγματάρχης Αντώνιος Ηπίτης. Οι ελληνικές δυνάμεις αποτελούνταν από : 450 Κρήτες υπό τους οπλαρχηγούς Γ. Παπαδοπέτρου, Π.Φωτάκη, Μ.Τσόντο, Κ. Καλαθάκη και άλλους έξι, από ντόπιους Σιατιστινούς, Γαλατινιώτες Ερατυρείς και λοιπούς Βοϊοάτες, από εύζωνες καθώς και λιγοστούς Γαριβαλδινούς (18 άτομα υπό τον Αλέξανδρο Ρώμα). Ο Ηπίτης με την ανεξάρτητη ταξιαρχία του έσπευσε και αναχαίτισε την προέλαση των Τούρκων, καταλαμβάνοντας οχυρές θέσεις αλλά και οργανώνοντας την άμυνα της πόλης. Στα δεξιά τοποθέτησε το τάγμα Παπαδάκη ενώ στο κέντρο και στα αριστερά το τάγμα Μπέλλου, τα πολυβόλα, αντάρτες Κρήτες και πεζοναύτες και γύρω στους 10 Γαριβαλδινούς.
Κατά την 4η Νοεμβρίου 1912 κατέφτασε καθυστερημένα και το υπόλοιπο σώμα των Γαριβαλδινών. Οι Τούρκοι αποθρασυνθέντες και μη γνωρίζοντας ότι βρίσκεται τόση στρατιωτική δύναμη στη Σιάτιστα συγκέντρωσαν όλες τις δυνάμεις τους και επιτέθηκαν κατά της πόλης. Επακολούθησε σφοδρή μάχη. Οι Τούρκοι αφού έκαναν επανειλημμένες εφόδους, υποχώρησαν. Το εύστοχο πυρ των ελληνικών δυνάμεων από θέσεις που ήταν ψηλότερα απ’ αυτούς κυριολεκτικά τους αποδεκάτισε. Η πυροβολαρχία με τα τρία πεδινά κανόνια του Ν. Κλαδά έπαιξε σημαντικό ρόλο ως προς αυτό. Κατά τη διάρκεια της μάχης είχε σφοδρή βροχόπτωση για μικρό χρονικό διάστημα και στη συνέχεια επικράτησε πυκνή ομίχλη η οποία ευνόησε τους επιτιθέμενους να πλησιάσουν πολύ κοντά. Υπό τις εύστοχες διαταγές του συνταγματάρχη Ηπίτη, κατελήφθησαν από τους Έλληνες όλα τα γύρω επίκαιρα σημεία και τοποθετήθηκαν σε κατάλληλο μέρος τα τηλεβόλα. Τα εθελοντικά σώματα των Κρητών έδειξαν απαράμιλλο ηρωισμό. Ιδιαίτερα από το μέρος δεξιά της Σιάτιστας, το σώμα του Γύπαρη επιτέθηκε τόσο ορμητικά ώστε διέσπασε τη ζώνη των Τούρκων και έφτασε στην κάτω κοιλάδα όπου ενώθηκε με τα υπόλοιπα σώματα. Εκείνα, από το αριστερό μέρος καθώς είχαν διασπάσει την άλλη εχθρική γραμμή, καταδίωξαν τους Τούρκους σε μακρινή απόσταση μέχρι το οθωμανικό χωριό Βρογγίστα (Καλονέρι Βοΐου) το οποίο αντιστάθηκε και πυρπολήθηκε.
Η νίκη υπήρξε περίλαμπρη για τα ελληνικά όπλα. Οι Τούρκοι τράπηκαν σε άτακτη φυγή αφήνοντας στο πεδίο της μάχης γύρω στους 350 νεκρούς. Οι ελληνικές απώλειες ήταν σημαντικά μικρότερες: από το στρατό σκοτώθηκαν 32 και από τα εθελοντικά σώματα των Κρητών 35 ενώ τραυματίσθηκαν 60 από τους οποίους οι μισοί βαριά.
Την επομένη (5η Νοεμβρίου) περισυλλέχτηκαν και τάφηκαν με τιμές οι νεκροί ενώ τη μεθεπόμενη (6η Νοεμβρίου), οι ελληνικές δυνάμεις βάδισαν νικηφόρα προς τη Λιαψίστα (Νεάπολη Βοΐου), την οποία οι Τούρκοι είχαν ήδη εγκαταλείψει. Έτσι και η περιοχή αυτή της Μακεδονίας, από τα Γρεβενά μέχρι την Καστοριά, έμενε πια ελεύθερη και κατά αυτό τον τρόπο ολοκληρωνόταν η κατάληψη όλης της νοτιοδυτικής Μακεδονίας από τα ελληνικά στρατεύματα.
Η σημασία της μάχης
Η μάχη της Σιάτιστας υπήρξε καθοριστικής σημασίας καθώς αποδείχτηκε η δεύτερη πιο σπουδαία μετά την μάχη του Σαρανταπόρου, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην απελευθέρωση της Δυτικής Μακεδονίας, αποτελώντας ουσιαστικά ένα σταθμό ουσιαστικά στη νεότερη ελληνική ιστορία. Ήταν μια καίρια μάχη κατά την οποία Σιατιστινοί και Βοϊάτες, εύζωνες και στρατός αλλά και οι ανδρείοι εθελοντές Κρήτες με τους Γαριβαλδινούς, υπό την καθοδήγηση και τις εντολές του σπουδαίου Ηπειρώτη συνταγματάρχη Ηπίτη, σημείωσαν περιφανή νίκη εναντίον των Τούρκων στις 4 Νοεμβρίου 1912.
Εδικά οι Σιατιστινοί πολέμησαν με το περίσσιο ηρωικό φρόνημα που παρακινεί όλους εκείνους που μάχονται για την ελευθερία της πατρίδας, όλους εκείνους που διακατέχονται από το ιερό πάθος να αγωνιστούν με απόλυτο αίσθημα αυτοθυσίας «ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν». Δεν είναι τυχαίο που ο στρατηγός Νικόλαος Κλαδάς, διοικητής της πυροβολαρχίας κατά τη μάχη, έγραψε στην έκθεσή του για τη Σιάτιστα ότι ο ελληνικός στρατός εξασφάλισε μεν και νομιμοποίησε την ελευθερία της Σιάτιστας, αλλά δεν την απελευθέρωσε με την καθαρή σημασία του στρατιωτικού όρου εφόσον η πόλη όπως τονίζει, απελευθερώθηκε από μόνη της. Και ο Μιχαήλ Αναστασάκης, γιατρός, αρχηγός των εθελοντών Κισσαμιτών Κρητών που έλαβε μέρος στη μάχη και τραυματίστηκε, έγραψε χαρακτηριστικά ότι αν έπεφτε η Σιάτιστα, τα όρια του ελληνικού κράτους θα βρίσκονταν νοτιότερα της Φλώρινας.
Πιστά περιγράφει την κατάσταση της παραμονής της μάχης εκείνης της μέρας της 4ης Νοεβρίου το εξής τετράστιχο, το οποίο απήγγειλε ένα από τα μέλη της Επιτροπής:
«Κοιμάται η Σιάτιστα και όμως αγρυπνάει,
άλλοι ντουφέκια ξεκρεμούν κι άλλοι σπαθιά τροχάνε.
Κοιμάται η Σιάτιστα κι η δόξα την σιμώνει,
η πιο καλή ημέρα της αυτή που ξημερώνει.»
Η μάχη της 4ης Νοεμβρίου του 1912 έχει περάσει πια στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Καθώς όμως το βλέμμα όλων μας, και των μεγαλύτερων και των νεότερων, στρέφεται κάθε φορά και αντικρίζει συγκινημένα τα ηρωικά αυτά υψώματα που στεφανώνουν περήφανα την τιμημένη Σιάτιστα, δεν γίνεται να μην αισθανθεί μαζί με την δροσιά του ανέμου και εκείνες τις μεγαλειώδεις στιγμές της ιστορίας που έγραψαν εκεί οι ένδοξοι πεσόντες και μαχητές της ελευθερίας. 
